Na czym polega system równoważnego czasu pracy?
Jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, może być stosowany system równoważnego czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy (art. 135 § 1 Kodeksu pracy).
Czy można wydłużyć dobowy czas pracy powyżej 12 godzin?
Wyjątkowo tak. Przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy może być stosowany system równoważnego czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 16 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca (art. 136 § 1 Kodeksu pracy). Pracownikowi przysługuje wówczas, bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy, odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin (art. 136 § 2 Kodeksu pracy).
Ponadto, do pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, a także pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych może być stosowany system równoważnego czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 24 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca. Także i w tym przypadku pracownikowi przysługuje bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin (art. 137 Kodeksu pracy).
Czy okres rozliczeniowy w systemie równoważnego czasu pracy może być dłuższy niż 1 miesiąc?
Tak. Jeżeli mamy do czynienia z równoważnym czasem pracy, w którym praca trwa maksymalnie 12 godzin dziennie, to w szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 3 miesięcy (art. 135 § 2 Kodeksu pracy). Dodatkowo, przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 4 miesięcy (art. 135 § 3 Kodeksu pracy).
Jeżeli natomiast pracodawca chciałby wydłużyć okres rozliczeniowy jeszcze bardziej, wówczas należałoby to zrobić na podstawie art. 129 § 2 Kodeksu pracy, zgodnie z którym w każdym systemie czasu pracy, jeżeli jest to uzasadnione przyczynami obiektywnymi lub technicznymi lub dotyczącymi organizacji pracy, okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 12 miesięcy, przy zachowaniu ogólnych zasad dotyczących ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników. Należy zaznaczyć, że wymaga to ustalenia w układzie zbiorowym pracy lub w porozumieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi albo w porozumieniu zawieranym z przedstawicielami pracowników, wyłonionymi w trybie przyjętym u danego pracodawcy, jeżeli u pracodawcy nie działają zakładowe organizacje związkowe (art. 150 § 3 Kodeksu pracy). Co istotne, pracodawca przekazuje kopię porozumienia w sprawie przedłużenia okresu rozliczeniowego czasu pracy właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy w terminie 5 dni roboczych od dnia zawarcia porozumienia (art. 150 § 4 Kodeksu pracy).
Kogo nie można zatrudniać w równoważnym czasie pracy, a kto może odmówić pracy w takim systemie czasu pracy?
Zakaz pracy powyżej 8 godzin dziennie (np. w równoważnym czasie pracy) dotyczy kilku grup pracowników:
- osoby zatrudnione na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń lub natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia,
- kobiety w ciąży,
- młodociani,
- osoby ze stopniem niepełnosprawności (praca powyżej 7 lub 8 godzin na dobę jest dopuszczalna przy pilnowaniu, a na pozostałych stanowiskach – tylko za zgodą lekarza).
Dodatkowo, pracy powyżej 8 godzin dziennie (np. w równoważnym czasie pracy) może odmówić jedno z rodziców lub opiekunów dziecka do lat 4, chyba że taka osoba wyrazi zgodę na pracę powyżej 8 godzin.
Czy pracy w równoważnym czasie pracy może być świadczona w soboty, niedziele lub święta?
W obecnym stanie prawnym nie można uznać soboty za dzień wolny od pracy, co potwierdza orzecznictwo sądowe (np. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 30 marca 2006 r., II GSK 401/05). Praca w sobotę jest dozwolona, chyba że przepisy wewnątrzzakładowe (np. regulamin pracy) stanowią inaczej. Każda sobota może być więc przez pracodawcę uznana za dzień roboczy, oczywiście przy zachowaniu zasady przeciętnie 40-godzinnego tygodnia pracy oraz przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy. Nie ma przy tym znaczenia, czy jest to równoważny, podstawowy, czy jakikolwiek inny system czasu pracy.
Praca w niedziele i święta jest z kolei dozwolona wyłącznie w sytuacjach, o których mowa w Kodeksie pracy (np. praca zmianowa, transport i komunikacja, pilnowanie mienia lub ochrona osób, jednostki gospodarki komunalnej, podmioty lecznicze, gastronomia, hotelarstwo, kultura, oświata, turystyka, wypoczynek). Warto pamiętać, że pracownik pracujący w niedziele powinien korzystać co najmniej raz na 4 tygodnie z niedzieli wolnej od pracy (wyjątek: weekendowy czas pracy; art. 151¹² Kodeksu pracy). Także i w tym przypadku nie ma żadnej różnicy odnośnie do stosowanego przez pracodawcę systemu czasu pracy. Pracodawca również w przypadku dozwolonej pracy w niedzielę lub w święto musi pamiętać o zachowaniu zasady przeciętnie 40-godzinnego tygodnia pracy oraz przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy.
Jak prawidłowo udzielać urlopu w systemie równoważnego czasu pracy?
Urlopu udziela się w dni, które są dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, w wymiarze godzinowym, odpowiadającym dobowemu wymiarowi czasu pracy pracownika w danym dniu. Przy udzielaniu urlopu jeden dzień urlopu odpowiada 8 godzinom pracy (art. 154² Kodeksu pracy).
W efekcie, pracownik mający prawo do 26 dni urlopu, który jest zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy, ma prawo do 208 godzin urlopu w skali roku (26 dni x 8 godzin = 208 godzin), a osoba z 20-dniowym urlopem ma do dyspozycji 160 godzin urlopu rocznie (20 dni x 8 godzin = 160 godzin).
Przykładowo, pracownik mający 208 godzin urlopu składa wnioski urlopowe tylko na dni robocze, w których ma do przepracowania 12 godzin. Oznacza to, że aby wykorzystać pełną pulę urlopową za dany rok pracownik nie przyjdzie do pracy przez 17 dni roboczych (17 x 12 = 204) oraz dodatkowo przez 4 godziny innego dnia.
Michał Podsiedlik – ekspert prawa pracy